بحور الالحان (در علم موسیقی و نسبت آن با عروض) - فرصت الدولۀ شیرازی

بحور الالحان، آخرین و شاید برجسته ترین اثری باشد که در دورۀ قاجار، دربارۀ نسبت ادبیات و موسیقی تألیف شده است. فرصت الدولۀ شیرازی سال ها مطالعه و مشاوره با اساتید این فن و بررسی در رشتۀ موسیقی و بهره جستن از کتب موسیقی قدما و تلفیق آن با عروض، به واسطۀ تسلطی که مؤلف بر ادبیات کلاسیک و اوزان و بحور داشت، کتابی را پدید آورد که رابطۀ شعر و موسیقی را از نظر وزن به بهترین نحوی بیان داشته است.
خلق این اثر نشان دهندۀ عشق او به هنر اصیل موسیقی ایرانی و معاشرت او با اساتید درجه اول این فن بود. وی که خود شاعر و صاحب قریحه و کاتب دیوانی قطور از اشعار است، در مقدمۀ جامعی که با استفاده از کتب متقدمان بر کتاب بحور الالحان نوشته، سعی داشته رابطۀ موسیقی و شعر را از لحاظ وزن بیان کند و به طور خلاصه اسامی دستگاه ها و گوشه های آواز ایرانی را معرفی نماید و با گزینش زیباترین اشعار متقدمان به سلیقۀ خود از حدود چهل شاعر (سعدی، حافظ، خیام، جامی و ...) و تخصیص هر شعر به دستگاه یا آوازی معین، جُنگی بدیع و دفتری لطیف فراهم آورده است.
البته بحور الالحان جُنگی از اشعار مناسب با موسیقی نیست، بلکه کلیاتی از علم نظری موسیقی ایرانی را فراهم آورده و به بازگویی آرای قدما نیز پرداخته است. در این اثر اسامی دستگاه ها و آوازها، شأن نزول، وقت اجرا و خواص معنوی هر دستگاه یا آواز در حد توان و امکان شرح داده و از توضیح ایقاع و ادوار وزنی نیز غافل نبوده است. از آن جا که مرحوم فرصت خود شاعری حرفه ای و پرکار بوده ، اوزان و ادوار را با توجه به علم عروض به خوبی می شناخته است.
بحور الالحان اولین بار در سال ۱۲۹۳ قمری در بمبئی چاپ شد و ده سال بعد که فرصت الدوله به تهران آمد و با شاگرد برگزیده مکتب میرزا عبدالله فراهانی، مهدی صلحی (منتظم الحکماء) دوست و همنشین شد، بخش دیگری به آن افزود.